Lata 2014 –2015 to czas świętowania dwóchsetlecia jednego z najważniejszych wydarzeń politycznych w Europie nowożytnej – kongresu wiedeńskiego, który odbywał się w latach 1814 –1815 i uregulował sytuację w Europie po wstrząsach wojen napoleońskich. 

Przez analogię do tego wydarzenia określenia „kongres wiedeński” używa się także w odniesieniu do innego szczytu politycznego, dokładnie o 300 lat wcześniejszego, który może nie miał takiej skali, ale jego znaczenie – zwłaszcza dla środkowej Europy – trudno przecenić. Owe 300 lat dzielące obydwa wydarzenia to cała epoka. Kontynent europejski na początku XVI wieku politycznie wyglądał zupełnie inaczej niż na początku wieku XIX, istniały inne mocarstwa, inaczej także wyglądała dyplomacja. Pięćset lat temu w naszej części Europy jednym z ważniejszych mocarstw była Polska, która pozostawała w unii personalnej – pod rządami króla Zygmunta I Starego (1467–1548, król od 1506 r.), z rozległym wówczas Wielkim Księstwem Litewskim. Zygmunt był synem Kazimierza Jagiellończyka, a wnukiem zwycięzcy spod Grunwaldu – Władysława Jagiełły. Inny syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki (Habsburżanki), także Władysław (1456–1516), panował w królestwach Czech (od 1471 r.) i Węgier (od 1490 r.). Po śmierci króla Macieja Korwina w 1490 r. Jagiellonowie dominowali w tamtym czasie w Europie środkowej. Ich naturalnymi rywalami byli Habsburgowie, którzy w tej części Europy panowali na razie tylko w Austrii, Styrii i Karyntii, ale w osobie Maksymiliana I (1459–1519) już po raz drugi sięgnęli po koronę cesarską. Cesarz Maksymilian położył podwaliny pod habsburską monarchię naddunajską. W traktacie zawartym w 1491 r. w Preszburgu (Bratysławie) z Władysławem Jagiellończykiem zagwarantował sobie, bazując na odziedziczonych po ojcu, cesarzu Fryderyku III, pretensjach do tronu w Budzie, koronę węgierską na wypadek bezpotomnej śmierci Jagiellona. Maksymilian jako cesarz popierał także Zakon Niemiecki (Krzyżaków), który nie chciał się podporządkowywać na mocy pokoju toruńskiego z 1466 r. jako lennik królowi polskiemu. W sporze z władcami Polski i Litwy szukał on sojuszu z Moskwą, która właśnie na przełomie XV i XVI wieku rozpoczęła ekspansję na zachód, wchodząc w konflikt z panującą na większości ziem ruskich Litwą.
Takie było tło wydarzenia, które określa się jako „pierwszy kongres wiedeński”, „wiedeński zjazd władców” czy najdokładniej – jako „wiedeńskie podwójne wesele” i odbyło się latem 1515 r. Cesarz Maksymilian I gościł wówczas w Wiedniu władców jagiellońskich, króla Czech i Węgier Władysława oraz króla Polski i wielkiego księcia Litwy Zygmunta. Usankcjonowany uroczyście 22 lipca 1515 r. w katedrze św. Szczepana traktat małżeński między Jagiellonami i Habsburgami przewidywał małżeństwo syna Władysława Jagiellończyka, Ludwika (1506–1526), z wnuczką cesarza Marią Habsburżanką (1505–1558) oraz ślub córki Władysława, Anny, z jednym z wnuków Maksymiliana (Ferdynandem lub Karolem). Ostatecznie Ferdynand (1503–1564), późniejszy król niemiecki i cesarz, poślubił Annę w 1521 r., zaś rok później doszło do ślubu Ludwika i Marii. Ta kombinacja małżeńska okazać się miała ostatecznie aktem fundacyjnym habsburskiej monarchii naddunajskiej, ze względu na tragiczne wydarzenie, jakim była śmierć Ludwika Jagiellończyka w bitwie z Turkami osmańskimi pod wodzą Sulejmana Wspaniałego pod Mohaczem, w dniu 29 sierpnia 1526 r. Bitwa ta, stanowiąc dramatyczny przełom w dziejach Węgier, oznaczała zarazem koniec węgiersko-czeskiej gałęzi Jagiellonów i otworzyła drogę do tronów w Pradze i Budzie Ferdynandowi Habsburgowi.
Ze względu na to tragiczne, acz trudne ponad dekadę wcześniej do przewidzenia wydarzenie, zjazd wiedeński w 1515 r. uważa się czasami za porażkę polskiej dyplomacji. Nie jest to chyba jednak ocena w pełni uzasadniona. Wybitny badacz tej epoki i autor książki o kongresie w 1515 r., której drugie wydanie ukazało się w tym roku, krakowski historyk prof. Krzysztof Baczkowski podkreśla, że spotkanie w Wiedniu miało ogromne pozytywne znaczenie dla polskiej polityki, ponieważ, po pierwsze, cesarz wycofał swoje poparcie dla Krzyżaków, którzy w następstwie tego w traktacie krakowskim z 1525 r. musieli się ostatecznie podporządkować Polsce. Po drugie, cesarz zrezygnował z planowanego sojuszu z Moskwą, potencjalnie bardzo niebezpiecznego dla Polski i Litwy. Natomiast król Polski nie mógł zapobiec związkowi dynastycznemu Habsburgów i Jagiellonów węgierskich, który został zaplanowany tuż po narodzinach Ludwika Jagiellończyka, a nawet jeszcze przed nimi, w traktatach w Wiener Neustadt w 1506 r. i Budzie w 1507 r. Uczestnicząc jednak w wiedeńskim „podwójnym weselu” król Zygmunt Stary uzyskał wspomniane dwie bardzo ważne korzyści polityczne, otwierając etap dobrych stosunków z Habsburgami. Relacje dyplomatyczne jagiellońskiej Polski z kształtującą się habsburską monarchią naddunajską, w kontekście rozwoju nowożytnej, renesansowej kultury politycznej przestawały być relacjami tylko między dynastiami, nabierały bowiem charakteru międzypaństwowego, o czym świadczą negocjacje w 1515 r., jakie prowadzili po obu stronach m.in. wybitni humaniści: Johannes Cuspinian i Piotr Tomicki. Z tego względu, a także z powodu dokonanego przełomu w relacjach habsbursko-jagiellońskich, zjazd wiedeński możemy uznać za symboliczny początek nowoczesnych polsko-austriackich stosunków dyplomatycznych.

Obchody pięćsetlecia zjazdu wiedeńskiego z 1515 r. nie mają takiej skali jak obchody rocznicy kongresu z lat 1814–1815, ale są widoczne w przestrzeni publicznej miasta, uzupełniając wiedzę o tradycjach naddunajskiej stolicy jako miejsca ważnych spotkań politycznych od wielu stuleci. W dniach 15–17 kwietnia 2015 w salach Kunsthistorisches Museum, Collegium Hungaricum oraz Stacji Naukowej PAN w Wiedniu odbyła się wielka międzynarodowa konferencja „Kongres Wiedeński 1515. Europa środkowa między Jagiellonami a Habsburgami”. Oprócz wspomnianych instytucji współorganizowały ją: Uniwersytet Wiedeński, Austriacka Akademia Nauk oraz instytuty kulturalne: czeski i słowacki. W konferencji jako referenci wystąpiło ponad dwudziestu uczonych z Austrii, Czech, Litwy, Polski, Słowacji i Węgier. W uroczystym otwarciu konferencji w Sali Bassano w KHM uczestniczyli m.in. ambasadorowie krajów Grupy Wyszehradzkiej oraz Karol Tomasz Habsburg, stojący obecnie na czele Domu Habsbursko-Lotaryńskiego. Konferencji towarzyszy multimedialna wystawa, przygotowana siłami współpracujących instytucji, dostępna obecnie w językach: niemieckim i angielskim na stronie internetowej KHM - http://www.wienerkongress1515.at/de/1515-wiener-kongress 
Z cyklu imprez związanych z jubileuszem w dniach 1–3 lipca 2015 r. odbyła się w Instytucie Historii Europy Środkowowschodniej konferencja „Die Neuordnung (Ostmittel-)Europas. Vom Wiener Fürstentag zum Wiener Kongress 1515–1815”, która poniekąd łączy przypadające w tym roku okrągłe jubileusze obu wiedeńskich kongresów.

Bogusław Dybaś, Polonika nr 246/247, lipiec/sierpień 2015