Co należy rozumieć pod pojęciem „oświadczenie woli pacjenta” (Patientenverfügung)? Jak i gdzie należy je przygotować? 

Oświadczenie woli pacjenta (Patientenverfügung) przygotowuje się na wypadek braku możliwości wyrażenia świadomej zgody na konkretnie wskazane leczenie w przyszłości. W niniejszy sposób można zastrzec konkretny sposób leczenia/postępowania w przypadku konieczności leczenia, bądź odmówić na przyszłość podejmowania konkretnych czynności medycznych. Omawiane oświadczenie przygotowuje się na wypadek braku możliwości wyrażenia swojej woli w sytuacji, gdy leczenie jest niezbędne. Są to przypadki utraty zdolności do podejmowania czynności prawnych (czyli wyrażenia wiążącej zgody/odmowy), lub sytuacje, w których z uwagi na chorobę lub wiek komunikacja z pacjentem nie jest możliwa. Prawo austriackie reguluje niniejsze oświadczenie w odrębnej ustawie – Patientenverfügungsgesetz (PatVG).
Wyróżniamy dwa rodzaje oświadczeń:
a) wiążące – w tym przypadku są nim związani: lekarz, personel pielęgniarski, członek rodziny lub inna osoba (opiekun prawny – Erwachsenenvertreter lub Sąd Opiekuńczy na wniosek lekarza);
b) niewiążące – w tym przypadku lekarz i inne osoby opiekujące się pacjentem winny brać je pod uwagę, jednakże nie są one nim związane.

Oświadczenia wiążące
Ustawa wyraźnie określa, jakie przesłanki powinny zostać spełnione, aby oświadczenie uznane zostało za wiążące. Musi być ono respektowane przez lekarza, nawet gdyby nie zgadzał się on z jego treścią. Jako przykład można wskazać sytuację, w której pacjent odmawia sztucznego podtrzymywania funkcji życiowych, poprzez podłączenie do aparatury, lub odmawia reanimacji. Dla ważności i wiążącego charakteru niezbędne jest pouczenie przez lekarza (poświadczone podpisem) o wszelkich konsekwencjach związanych z odmową konkretnego leczenia i ich znaczeniu dla zdrowia i życia.

Oświadczenia niewiążące
Stanowią jedynie swoistego rodzaju „wytyczne” dla lekarza i mogą, ale nie muszą zostać przez niego wzięte pod uwagę. W przypadku sytuacji nagłych, gdy nie ma czasu na wniosek do sądu o wyznaczenie opiekuna prawnego (Erwachsenenvertreter), treść oświadczenia niewiążącego stanowi punkt odniesienia i pewnego rodzaju pomoc w zrozumieniu woli pacjenta. Także wyznaczony sądowo opiekun prawny winien podejmować decyzje medyczne w oparciu o złożone oświadczenie niewiążące.

Złożenie, terminy, koszt
Celem złożenia wiążącego oświadczenia woli pacjent winien posiadać zdolność do czynności prawnych w momencie jego sporządzania. Nie może ono zawierać błędów, zatem musi zostać złożone zgodnie z osobistą i nieprzymuszoną wolą pacjenta, nie może być złożone pod przymusem lub pod wpływem groźby. Patientenverfügung swoją treścią nie może także wykraczać poza ustawowo przewidziane ramy. Oznacza to, iż nie można wyrazić zgody na czynności zakazane prawem, np. na eutanazję. W ramach omawianego oświadczenia można odmówić wszelkich czynności medycznych, ale nie można odmówić podstawowych czynności pielęgniarsko-opiekuńczych, tzn. podawania posiłków i karmienia (nie dotyczy to jednak karmienia sondą lub podawania płynów dożylnie – są to bowiem już czynności medyczne). Oświadczenie musi także odpowiadać aktualnemu stanowi wiedzy medycznej. W przypadku znaczącej zmiany w tym zakresie Patientenverfügung traci ważność.
Oświadczenie woli może zostać odwołane w każdym czasie, także w sposób dorozumiany, np. poprzez jego podarcie, i jest ważne przez 8 lat. Nie dotyczy to sytuacji, w której pacjent utracił zdolność do czynności prawnych przed upływem tego okresu, wtedy pozostaje ważne. Po upływie okresu ważności oświadczenie może zostać przedłużone. W przypadku dokonania korekty lub zmiany oświadczenia, bieg terminu ważności liczony jest na nowo od daty jej dokonania. Aby dokonać przedłużenia, niezbędna jest ponowna wizyta u lekarza, celem uzyskania informacji związanej ze znaczeniem oświadczenia i jego konsekwencjami. Od 2019 r. ponowna porada prawna przy przedłużeniu nie jest już obligatoryjna.
Jeżeli oświadczenie nie zostanie przedłużone, będzie obowiązywało dalej jako niewiążące Patientenverfügung (patrz wyżej).
Złożone oświadczenie rejestruje się w specjalnym rejestrze przeznaczonym dla tego typu oświadczeń (Patientenverfügungsregister der österreichischen Rechtsanwälte lub im Register der Notariatskammer). Od 2019 r. istnieje także możliwość dokonania rejestracji oświadczenia w systemie ELGA. Lekarze w całej Austrii posiadają dostęp do niniejszych rejestrów. Z uwagi na wydłużony okres poszukiwania oświadczeń w rejestrze, w sytuacji zagrożenia życia lekarz nie jest zobowiązany do uprzedniego ich odnalezienia.
Patientenverfuegung winno zostać przygotowane przez prawnika, np. notariusza lub adwokata. Koszt przygotowania oświadczenia zależy od taryfy sporządzającego (adwokat/notariusz – ok. EUR 100–150). Dodatkowo należy doliczyć koszt wizyty lekarskiej i opłatę rejestracyjną w wysokości EUR 15.

Agata Wolińska-Umschaden, Polonika nr 283, marzec/kwiecień 2021