Był wrośnięty w intelektualną i artystyczną tkankę Krakowa, gdzie w 1955 roku założył grupę teatralną „Cricot 2”. Był artystą, który w swojej twórczości zawsze krążył wokół, lub powracał do swoich korzeni – galicyjskiego Wielopola – „małego typowego miasteczka na wschodzie”, gdzie się urodził i Krakowa, gdzie spędził całe dojrzałe życie. Z pracy pamięci, domu i własnego pokoju (o którym mówił „Biedny pokój wyobraźni”), z fascynacją rzeczami starymi, zużytymi, „biednymi” brały się jego charakterystyczne ambalaże i informel. Z podróży i powrotu uczynił podstawowe motywy swoich dzieł malarskich i scenicznych. Sam o sobie pisał: „Powracający Odys stał się precedensem i prototypem dla wszystkich późniejszych postaci mojego teatru. Było ich bardzo wiele. Cały pochód. Z wielu sztuk i dramatów. Z krainy Fikcji. Wszystkie były umarłe, wszystkie wracały w świat żywych, w nasz świat, w czas teraźniejszy”. Cytat ten przywodzi na myśl nie tylko tułaczkę mitycznego Odyseusza, lecz także uporczywą wędrówkę Ikara Dedalusa z kanonicznego „Ulissesa” Jeamsa Yoyce’a.

„Umarła klasa” – metafora wojennego pokolenia

„15 listopada w krakowskiej Galerii Krzysztofory odbyła się premiera nowego spektaklu pt. „Umarła klasa” w realizacji zespołu Teatru Cricot 2, pomyślanego jako seans dramatyczny Tadeusza Kantora. Spektakl wyrósł z fascynacji tekstami Witkacego i Brunona Schultza. Był przykładem pięknej roboty teatralnej, bardzo ekspresyjnego działania ruchu, gestu, pantomimy, muzyki i poezji. Bawiąc, równocześnie wzruszał, przerażał i pobudzał refleksję widza”- tak 30 listopada 1975 roku pisał „Tygodnik Powszechny” o premierze sztuki Tadeusza Kantora.

Kantor w swoim spektaklu użył obrazu klasy szkolnej gdzieś w małym, galicyjskim miasteczku jako metafory losu człowieka, niemożności ucieczki od dzieciństwa, a wręcz uporczywej próby powrotu do tego czasu u schyłku życia, którego symbolem jest lalka, manekin. Szkolna klasa u Kantora stała się kliszą pamięci, na której odbija się cały dramat II wojny światowej i Zagłady. Tęsknotą nie tylko za czasem, który przeminął, ale także za ludźmi, za środowiskiem, w którym się żyło, a które brutalnie unicestwiono. Umarli ludzie i idee żyją utajonym, cichym życiem. W tym spektaklu narodził się „teatr śmierci”.

To właśnie „Umarła klasa” stała się spektaklem przełomowym, uniwersalnym, w którym w którym nie tylko pokolenie wojenne ujrzało cały swój dramat. Jest przypowieścią o ludzkim losie, rozpaczliwą próbą przeżycia nieprzeżytego życia, żałoby. Była jednym z najważniejszych dzieł Tadeusza Kantora (1915-1990), w którym skupił się jego geniusz, odwaga i bezkompromisowość. Co ciekawe struktura kompozycyjna spektaklu wynika z fotografii i jej warstw metafizycznych. Roland Barthes pisał, że fotografia jest martwym teatrem śmierci. Jak podaje Jan Kott, Kantor „odkrył jednocześnie i grozę i teatralność fotografii umarłych”, które ożywiał za pomocą teatru.

Z ożywiania zmarłych ludzi i idei, z wskrzeszania pamięci, zwłaszcza tej bolesnej, a także z upadku na wzór ikarowy, uczynił Kantor swoje motto, przesłanie. W jego testamencie czytamy:

„Drodzy aktorzy/ Wy aktorzy, musicie mieć siły / I zachowywać higienę życia, /Aby iść w górę /Rozsądnie /Terapeutycznie/I w oklaskach… w oklaskach./A ja, żeby coś stworzyć, /Stworzyć ten świat,/ W którym wy będziecie solidnie /Piąć się w górę i w oklaskach…/Ja muszę… spadać w dół.

Jak na artystę-ironistę przystało, zmarł na atak serca na kilka dni przed premierą swojego spektaklu pt. „Dziś są moje urodziny”, 8 grudnia 1990 roku. Trójka aktorów z jego teatru oddała mu niekonwencjonalny hołd. Byli to bracia Wacław i Lesław Janiccy oraz Jan Książek. Odtwarzali rokrocznie w dzień śmierci mistrza happening, gromadzący tłumy krakowian i turystów jako tzw. „żywe pomniki”. Polegał on na tym, że bracia Janiccy, wcielający się w rolę Chasydów, zastygali w bezruchu z deską ostatniego ratunku na tak długo, jak starczyło im sił. Jan Książek grał obłożonego tobołami Żyda Wiecznego Wędrowca. Postacie były bohaterami spektakli Kantora „Nigdy tu już nie powrócę” i „Kurki wodnej”. Widowisko odbywało się niezależnie od pogody od 1991 r. przy ul. Kanoniczej w Krakowie, tuż przy dawnej siedzibie Cricoteki – Ośrodka Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora.

Dorobek Tadeusza Kantora jest ponadczasowy i chętnie poddaje się nie tylko intelektualnym analizom, artystycznym reinterpretacjom, ale wszedł także do popkultury. Tytuł „Umarła klasa” nosi piosenka zespołu Obywatel G.C., która ukazała się w 1993 roku na płycie „Selekcja”. Jej ostatnie słowa brzmią:

Umarłej klasy nie oceniaj/O zmarłych nigdy nie mów źle/Polowa wyjechała/Połowa obumarła/Więc poczytajmy sobie/Nasze prace/Z tamtych lat”.

Przypadek? – Nie sądzę!

Korzystałam z:

Grzegorz Ciechowski, Umarła klasa, dostępny on line: https://www.youtube.com/watch?v=Bwn1eCLufjA ; dostęp z dnia: 09.10.2024.

Beata Kołodziej, Koniec tradycji „Żywych pomników” na Kanoniczej w rocznicę śmierci Kantorahttps://dzieje.pl/kultura-i-sztuka/koniec-tradycji-zywych-pomnikow-na-kanoniczej-w-rocznice-smierci-kantora dostęp z dnia. 09.10.2024.

Michalik, Tadeusz Kantor Umarła klasa, https://encyklopediateatru.pl/przedstawienie/20364/umarla-klasa# dostęp z dnia: 09.10.2024

Jedliński, Odysea Kantora, w: „Tadeusz Kantor. Wędrówka”, Kraków 2000, s. 19.

Tadeusz Kantor. Wędrówka, Kraków 2000, praca zbiorowa pod. red. Redakcja: J. Chrobaka, L. Stangreta, M. Świcy.

Notatki, „Tygodnik Powszechny”, nr 48, 30 XI 1975, s. 6.

„Umarła klasa. Seans Tadeusza Kantora”, pod red. J. Chrobaka, J. Michalik, Kraków 2011.

Kantor, Mój monolog – testament. Wypowiedź ze spektaklu „Nigdy tu już nie powrócę, 1988, w: T. Kantor, Cholernie spadam, Kraków 2015, s. 10.

dr Maria Wąchała-Skindzier

Doktor nauk humanistycznych w zakresie historii, muzealniczka, kuratorka wystaw, autorka scenariuszy lekcji muzealnych, spacerów historycznych, oprowadzań kuratorskich. W latach 2016-2019 kierowniczka nowohuckiego oddziału Muzeum Krakowa. Obecnie pracuje w Muzeum Fotografii w Krakowie.

Artykuł powstał w ramach projektu: dlapolonii.pl