W Wiedniu spędził 36 lat, czyli większość swego dorosłego życia. Od 1809 roku, przez 17 lat, niemal do swojej śmierci pełnił funkcję prefekta Nadwornej Biblioteki Cesarskiej. Zmarł 17 marca 1826 roku w Wiedniu i pochowany został na cmentarzu Matzleinsdorf. Niestety jego grób nie ocalał – w latach 50. XIX wieku, w trakcie rozbudowywania infrastruktury Wiednia, został zlikwidowany. Zupełnie niedawno pojawiła się jednak szansa na odnalezienie miejsca jego pochówku.

Waldmüllerpark
W 10. dzielnicy Wiednia znajduje się niewielki park, podobny do wielu innych parków wiedeńskich. Są tam place zabaw i alejki spacerowe. Ten ponad 100-letni park powstał w miejscu zlikwidowanego cmentarza Matzleinsdorf. Otwarcia parku w dniu 23 października 1922 roku dokonał ówczesny burmistrz Wiednia Jakob Reumann. Nazwa Park Waldmüllera nawiązuje do pochowanego na dawnym cmentarzu słynnego austriackiego malarza Georga Waldmüllera (1793–1865).

Spacerując alejkami parkowymi możemy natknąć się na niewielki, ogrodzony teren z kilkudziesięcioma zabytkowymi pomnikami nagrobnymi. Obecnie ten mały, parkowy gaj cmentarny pełni funkcję muzealną i na co dzień jest zamknięty. Właśnie tam znajduje się nagrobek wspomnianego Georga Waldmüllera, jak i wielu innych prominentnych osób pochowanych na byłym cmentarzu Matzleinsdorf.

Nas natomiast interesuje szczególnie jedna postać – hr. Józef Maksymilian Ossoliński. On także został pochowany na cmentarzu Matzleinsdorf. Niestety jego pomnika nagrobnego nie odnajdziemy pośród zachowanych w Waldmüllerpark, zapewne uległ zniszczeniu podczas likwidacji cmentarza. Pozostaje jednak pytanie, w którym miejscu dawnego cmentarza pochowany został Ossoliński. Może można odnaleźć jego grób, a może też jego szczątki? Szansa pojawiła się niespodziewanie, ponieważ na terenie dawnego cmentarza Matzleinsdorf w 2023 roku rozpoczęto badania archeologiczne. Jednak w którym miejscu cmentarza znajdował się grób Ossolińskiego?

Cmentarz Matzleinsdorf
Pierwotnie cmentarz był usytuowany na otwartym polu przed murami Wiednia, w ówczesnej   miejscowości Nikolsdorf (dziś rejon Nikolsdorfergasse w 5. dzielnicy Wiednia). Chowano na nim m.in. ofiary zarazy (czerwonki i tyfusu), która wybuchła w czasach walk o Wiedeń w 1683 roku, jak również poległych podczas walk obrońców miasta. Na wschód od katolickiej  części cmentarza, na wydzielonym obszarze, dokonywano pochówku osmańskich najeźdźców. W późniejszym już czasie rozbudowujące się miasto, a również cesarski dekret cesarza Józefa II z 19 sierpnia 1771 r. zakazujący pochówku w kościołach na terenach miejskich (z wyłączeniem rodziny cesarskiej), przyczynił się do rozrostu cmentarza Nikolsdorf oraz zmiany jego nazwy na Matzleinsdorferfriedhof, nawiązującej do miejscowości Matzleinsdorf, bardziej odsuniętej od murów miejskich.

Cmentarz Matzleinsdorf był jednym z pięciu miejskich cmentarzy Wiednia i funkcjonował w latach 1784–1879. To na tym cmentarzu 19 marca 1826 roku spoczęły doczesne szczątki wielkiego Polaka, hr. Józefa Maksymiliana Ossolińskiego.

Dalsza rozbudowa miasta i likwidacja murów obronnych sprawiły, że od 1874 roku coraz częściej funkcje cmentarza Matzleinsdorf były przejmowane przez nowo utworzony Cmentarz Centralny w Wiedniu (Wiener Zentralfriedhof). 

Zaginiony grób
Po jednej stronie ulicy Landgutgasse w 10. dzielnicy Wiednia znajduje się Waldmüllerpark, a po drugiej wielki plac budowy. Do niedawna, jeszcze w drugiej połowie 2023 roku, były tam prowadzone prace archeologiczne. Trudno było przejść, nie zadając sobie pytania o przyczynę tych wykopalisk. Jak się okazało, w związku z planowaną budową mieszkalnych budynków, prace ekshumacyjno-archeologiczne były prowadzone na pozostałościach najstarszej części katolickiego cmentarza Matzleinsdorf. To na tym cmentarzu tłumy wiedeńczyków, w tym liczni Polacy, żegnały wielkiego Polaka, który poświęcił ogrom pracy i serca służąc obu narodom, hr. Józefa Maksymiliana Ossolińskiego.

Stare księgi cmentarne zawierają informacje o datach śmierci, przyczynach i datach pochówków. Odczytanie gotyckiego pisma w księgach jest niełatwym zadaniem, jednak poszukiwań informacji o Ossolińskim z powodzeniem podjęli się Anna i Andreas Hofstätter.

Okazało się, że Ossoliński pochowany został w najstarszej, katolickiej części cmentarza Matzleinsdorf, czyli właśnie tam, gdzie prowadzone były prace archeologiczne! Wspólnie z red. Sławomirem Iwanowskim udałem się zatem na rozmowę z zespołem archeologów zaangażowanych w prace w tej części cmentarza.

Kierowniczka zespołu archeologicznego, Judith Wiesbauer, wykazała gotowość do pomocy w poszukiwaniu miejsca pochówku hr. Józefa Maksymiliana Ossolińskiego. Niestety nie zachowały się dokładne imienne plany rozmieszczenia grobów, co tym samym uniemożliwiło dokładne określenie miejsca grobu Ossolińskiego. Pozostała tylko nadzieja na odnalezienie jakiejś zachowanej rzeczy, np. z jego imieniem, co tym samym doprowadziłoby do miejsca jego pochówku.

W trakcie prac ekshumacyjno-archeologicznych odkrywano warstwowo groby z różnych okresów istnienia cmentarza, wydobywano szkielety, pozostałości trumien, krzyżyki, medaliony, paciorki itp. Z ziemi wyłoniły się pozostałości muru cmentarnego. Wszystko to było bardzo intrygujące, jednak szansa na odnalezienie poszukiwanego grobu z każdym dniem stawała się coraz bardziej iluzoryczna. Postanowiłem jednak udokumentować to, co działo się na terenie byłego cmentarza, i zamieściłem na YouTube film pt. „Zapomniany przez Wiedeń”. Badania archeologiczne zostały zakończone z końcem 2023 roku.

To jeszcze nie koniec
W poszukiwaniu wszelkich informacji dotyczących cmentarza i grobu Ossolińskiego udałem się do Dzielnicowego Muzeum Favoriten. Tam też spotkałem się z zainteresowaniem osobą Ossolińskiego. Patrizia Cyniburg udostępniła mi stare plany z archiwum muzealnego, a kierowniczka muzeum Eva Fischer okazała duże zrozumienie dla moich działań. Wsparła też dzieło upamiętnienia polsko-austriackiego bohatera, sugerując, że najlepszym miejscem będzie współcześnie funkcjonujący cmentarz Matzleinsdorf, gdzie mógłby stanąć symboliczny nagrobek.

Obecnie w miejscu prac archeologicznych rozpoczęła się budowa osiedla mieszkaniowego. Czy sprawa zaginionego grobu Ossolińskiego jest zakończona? Jeszcze nie. Wydobyte szczątki pochowanych osób i wszystkie znalezione artefakty zostały przez archeologów zabezpieczone i złożone w odpowiednim do tego pomieszczeniu. Zapewne będą przechowywane przez wiele lat. Może wśród nich znajdują się doczesne szczątki hr. Józefa Maksymiliana Ossolińskiego? Może uda się je zidentyfikować na podstawie badań DNA? Jest to kosztowne i czasochłonne, ale możliwe.

Krzysztof Korbiel, Polonika nr 303, lipiec/sierpień 2024